Persona: Psychoanalysis and the phase of the mirror

Καλημέρα καλημέρα σε όλους!  Φθινοπωρινός ο καιρός σήμερα, και μάλλον κάπου θα σας απομουντάνω και εγώ, με την επιλογή της σημερινής μας ταινίας.  Επειδή γενικώς αυτές τις μέρες είμαι ή του ύψους, ή του βάθους από πλευράς διάθεσης, και επειδή όλο με κάτι σειρές καταπιάνομαι (σύντομα θα τα πούμε και για το "House of Cards"), είπα να κάνω και την δική μου μικροανάλυση, απέναντι σε μια από τις πιο δύσκολες στην κατανόηση ταινίες που έχω δει: την "Persona" του Bergman.  Η αλήθεια είναι πως η ενασχόληση με τέτοιου είδους ταινίες, στα πλαίσια ενός σεμιναρίου, σου ανοίγει λιγάκι περισσότερο τους ορίζοντές του, είτε μιλάμε για μια αρχική κατανόηση της ψυχανάλυσης εν προκειμένω, είτε για την σταδιακή γνώση των νορμών από τις οποίες απαρτίζεται η ίδια η ζωή.  Αν και το ξεκλείδωμα των κωδίκων αυτών των ταινιών, περιλαμβάνει μπόλικο, ειδικευμένο διάβασμα (το οποίο ούτε καν έχω φανταστεί να κάνω), εντούτοις ακόμα και ο πιο αδαής (όπως εγώ), μπορεί να πάρει μια πρώτη γεύση, μέσα από την ενασχόλησή του με μια σειρά θεματικών, που περιλαμβάνουν, καινούριες για τον καθέναν από εμάς, ιδέες και προοπτικές.  Συνεπώς, σήμερα θα ασχοληθούμε με την ψυχανάλυση και της θεωρίες της.  Θα προσπαθήσω να είμαι όσο πιο περιεκτική γίνεται, γιατί είναι και Δευτέρα βεβαίως, βεβαίως.  Ένα μεγάλο ευχαριστώ επίσης στον δάσκαλο Μάκη Μωραϊτη, για όλα αυτά που μας εξήγησε/δίδαξε/έμαθε.  Και για όλα αυτά που θα μας εξηγήσει/διδάξει/μάθει.

H Alma (Bibi Andersson), είναι μια νεαρή νοσηλεύτρια, η οποία επωμίζεται την φροντίδα μιας όμορφης ηθοποιού, της Elisabeth (Liv Ullmann).  Κατά την διάρκεια του ρόλου της ως Ηλέκτρα (κρατήστε το αυτό), η Elisabeth έπαψε ξαφνικά να μιλά, χωρίς κανέναν προφανή λόγο και με την ίδια να διατηρεί κατά τα άλλα, σώας τας φρένας της.  Μην ανταλλάσσοντας πλέον και την παραμικρή κουβέντα, και μάλιστα μέσω της απόλυτα συγκρατημένης της στάσης, η Alma, θα προσπαθήσει να εκμαιεύσει από εκείνην τους λόγους που την οδήγησαν σε μια τέτοια απόφαση, αποδεχόμενη την πρόταση της επικεφαλούς ψυχιάτρου του νοσοκομείου, να μεταβεί μαζί με την Elisabeth στο εξοχικό της, κοντά στην θάλασσα, προκειμένου εκεί να συνεχιστεί η θεραπεία της ντίβας του θεάτρου.  Καθώς όμως οι μέρες περνούν και οι δυο γυναίκες έρχονται όλο και πιο κοντά, σύντομα θα βρουν τους εαυτούς τους να ταυτίζονται, με την Alma να "γίνεται" Elisabeth και τούμπαλιν.  Φυσικά και μιλάμε για μια ψυχολογική/-αναλυτική μεταμόρφωση, κάτι ανάλογο με την "μεταμόρφωση" την οποία είχε υποστεί και ο ήρωας του Κάφκα, στο ομώνυμο έργο του.  Και κάπου εκεί οι πύλες της ψυχανάλυσης, στέκουν ορθάνοιχτες...

Ο Ingmar Bergman είναι ένας σκηνοθέτης που δεν χρειάζεται και πολλές συστάσεις.  Μετρώντας στο ενεργητικό του περισσότερες από 60 ταινίες, και αποτελώντας ταυτόχρονα σκηνοθέτη, σεναριογράφο και παραγωγό, θα έλεγε κανείς πως αποτέλεσε έναν από τους πιο εμπνευσμένους, ταλαντούχους και οξυδερκείς δημιουργούς, που πέρασαν ποτέ από την παγκόσμια κινηματογραφική ιστορία.  Το γεγονός εξάλλου οτι μνημονεύεται μέχρι σήμερα για τις σημειολογικές προσεγγίσεις των ταινιών του, και την κλασική θεματική του που αφορούσε αφενός, την διαρκή πάλη του ανθρώπου, με την θνητή του φύση (εν ολίγοις, το αδυσώπητο πέρασμα του χρόνου και την αέναη προσπάθεια για μια επανάκτηση του χαμένου, α λα Προυστ χρόνου, όπως π.χ στην ταινία του "Wild Strawberries"), και αφετέρου την μόνιμη αμφισβήτηση της ύπαρξης τους Θεού (τι είναι ο Θεός; υπάρχει; και αν ναι, που βρίσκεται;...), κάνουν ακόμη πιο κατανοητούς τους λόγους για τους οποίους αυτός ο auter, θεωρήθηκε και θεωρείται ακόμα, ένας εκ των κορυφαίων: γιατί κατάφερνε πάντα να συνδυάζει φόρμα και περιεχόμενο, ακόμα και σε μια καριέρα με τόσο, φαινομενικά, ετερόκλητες ταινίες, οι οποίες ακόμη κι αν φάνταζαν ολότελα διαφορετικές, διαπνέονταν εντούτοις από την κοινή τους κινηματογραφική πραγματικότητα.
Στην συγκεκριμένη περίπτωση το "Persona", ίσως και να αποτελεί μια από τις ταινίες του, στις οποίες έχουμε μια σαφέστατη προπόρευση του περιεχομένου (υπό την μορφή της αναλυτικής και διεξοδικής μελέτης της βαθύτερης ιστορίας που κρύβεται πίσω από το όποιο story), έναντι της σκηνοθετικής οπτικής, χωρίς αυτό να σημαίνει πως εκείνη παύει να υφίσταται.  Υπάρχει, μόνο όμως ως σινεφιλίδικη αναφορά (κυρίως στην αρχή και το τέλος της ταινίας), όπως πολλοί μπορούν να την ερμηνεύσουν, αλλά και ως μια αυτοβιογραφική παραπομπή, στην δική του σκηνοθετική δράση.

Αν και η ταινία θα μπορούσε να αναλυθεί κάτω από το γενικολογικό πρίσμα μιας εν δυνάμει ψυχανάλυσης (αυτό το είχα αντιληφθεί και εγώ, πριν μάθω δυο μόλις πραγματάκια για διάφορες θεωρίες, τις οποίες συναντάμε μέσα στο φιλμ), αυτό που έχει ενδιαφέρον, είναι να την εντάξουμε τελικά μέσα στο πλαίσιο του ψυχαναλυόμενου και του ψυχαναλυτή.
Αυτή η σχέση αποτελεί μια από τις πιο εντυπωσιακά αλληλοεξαρτώμενες περιπτώσεις, κατά τις οποίες ο ασθενής και ο ειδικός, έρχονται σε μια τέτοια ταύτιση, μετά από την πάροδο μιας συγκεκριμένης χρονικής στιγμής (ή αλλιώς, μετά από μια σειρά τακτικών συνεδριών), ώστε μετά την κρεσεντική, ύψιστη "κορύφωση" της απόλυτης ταύτισης, ο ασθενής, καταλαμβάνει συνήθως μια στάση άμυνας απέναντι στον ψυχαναλυτή, μη αποδεχόμενος τις δικές του σκέψεις αναφορικά πάντα με τα εσωψυχικά προβλήματα που ο ίδιος του έχει εκμυστηρευτεί.  Αυτό το οποίο συμβαίνει, είναι στην ουσία ένα είδος "μετάβασης" (transference), των ελπίδων και των επιθυμιών του ασθενή, στο πρόσωπο του ψυχαναλυτή του, το οποίο όταν φτάσει στην υπέρτατή του μορφή (positive transference), μετά οδηγείται στην αντίθετη πλευρά, αυτή της αντίδρασης, της κόντρας και της κριτικής εκτίμησης του ειδικού από τον ασθενή (negative transference).
Αυτήν ακριβώς την βασική, ψυχαναλυτική σχέση εξεταστή και εξεταζόμενου, είναι που θέτει τελικώς στο προσκήνιο και ο Bergman στην "Persona" του, αφού η προοδευτική ταύτιση των δυο γυναικών, παραπέμπει ξεκάθαρα στην σταδιακή ταύτιση των δυο συμμετεχόντων, σε μια διαδικασία ψυχαναλυτικής ενδοσκόπησης.  Φυσικά, το πράγμα δεν μένει στεγνό και άνευ φροντίδας, μιας που ο Bergman μοιράζει ορθά τους ρόλους του, ακριβώς όπως και τις παραπομπές, τα υπονοούμενα και τα κρυμμένα νοήματα, όπως αυτά εναλλάσσονται διαρκώς, μέχρι και το τέλος της ταινίας.

Ένα από τα πιο αξιόλογα κομμάτια της ταινίας, το οποίο παρέχει μια σειρά από πληροφορίες τις οποίες θα μπορούσε κανείς να χρησιμοποιήσει, προκειμένου να την αναλύσει, είναι η παρουσία του αγοριού στην αρχή της, ενός αγοριού το οποίο όπως όλα δείχνουν, βρίσκεται στο νεκροτομείο.  Το γεγονός βέβαια οτι το αγόρι είναι ζωντανό, καθιστά την συγκεκριμένη σκηνή περισσότερο μεταφορική, παρά κυριολεκτική, θέλοντας ο Bergman με τον τρόπο αυτό, να πει προφανέστατα κάτι.  Τι όμως;
Όπως μαθαίνουμε στην συνέχεια της υπόθεσης, η Elisabeth έχει έναν γιο, τον οποίο όμως δεν θέλει, έχει απαρνηθεί.  Έχοντας αυτό ως γνώμονα (το οποίο ξαναλέω, μαθαίνουμε λιγάκι αργότερα, και αφού έχουμε ήδη δει το παιδί), μπορούμε να πούμε οτι η νεκρή διάσταση του παιδιού, έχει να κάνει με το τρόπο με τον οποίο αντικατοπτρίζεται ο εαυτός του, στην διάθεση της μάνας.  Αφού για εκείνην (ας μην ξεχνάμε πως η μάνα, αποτελεί το πρόσωπο του πρώτου πόθου του κάθε παιδιού) δεν "υπάρχει" πια, είναι συνεπώς "νεκρό".
Αυτό που γίνεται αντιληπτό και που μοιάζει να επανέρχεται σε κάθε ψυχαναλυτική θεωρία, είναι το μοτίβο του Οιδιπόδειου συμπλέγματος, γεγονός που έρχεται και κουμπώνει, ακόμα και με τον ρόλο τον οποίο υποδυόταν η Elisabeth πάνω στην σκηνή, μιας που η Ηλέκτρα, με την τεράστια αγάπη στον πατέρα και την μητρική της αντιζηλία, αποτελεί εδώ ιδανική, "τραγική" αναφορά, στην μυθοπλασία της ταινίας.  Άρα θα έλεγε κανείς πως το παιδί, παίζει βασικό ρόλο μέσα στην "Persona", καθώς χαρακτηρίζει με το υποκειμενικό του βλέμμα, όλο το πλαίσιο της ιστορίας.  Ναι, αλλά πως γίνεται αυτό από την στιγμή που το βλέπουμε μόνο μια, δυο φορές;  Γιατί απλά η Alma λειτουργεί σαν τον παιδικό διαμεσολαβητή, μεταφέροντας στην Elisabeth όλους τους φόβους και τα γιατί της εγκατάλειψής του/της, από εκείνη.  Φυσικά από την ατέλειωτη ομιλία της Alma (η οποία αποτελεί τον συνδετικό κρίκο όπως είπαμε, ανάμεσα στην μάνα και το παιδί), δεν λείπουν και τα δικά της προσωπικά βιώματα, οι ανησυχίες και η υστερική της φύση.  Πόσο τυχαίο νομίζετε πως είναι το γεγονός, οτι η Elisabeth ακούει στωικά κάθε λέξη της Alma, ενώ εκείνη μιλάει ώρες επί ωρών;  Καθόλου, για τον λόγο οτι η αντιστροφή των ρόλων έχει επέλθει, με αποτέλεσμα η ασθενής Elisabeth να αναλάβει τον ρόλο του ακουστικού ψυχαναλυτή, ενώ η νοσηλεύτρια Alma, αυτόν του ψυχαναλυόμενου, ο οποίος στην ουσία είναι το ίδιο το παιδί.  Το αγόρι, ψυχαναλύεται απέναντι στο αντικείμενου του οιδιπόδειου συμπλέγματός του, επιθυμώντας την οριστική και αμετάκλητη αποσύνδεσή του από αυτό.

Εκτός από το θέμα της ταινίας το οποίο μόνο ελάχιστα κατανοητό μπορεί να έκανα εδώ (ή και καθόλου), ο Bergman ενισχύει την άποψη περί ταύτισης ή και απόλυτου διαχωρισμού, μέσα από το αντιπαραδοσιακό μοντάζ, στο οποίο δεν έχουμε την κλασική εναλλαγή των προσώπων όπως γίνεται για παράδειγμα σε μια συζήτηση.  Αυτό που έχει σημασία στην προκειμένη περίπτωση, είναι η προοπτική που μας δίνεται για κάθε μια από τις δυο γυναίκες, καθώς και το πως μπορεί αυτό να εκφραστεί στοιχειωδώς, μέσα από την σκηνοθεσία.
Γενικώς το "Persona" είναι μια ταινία που έχει μπόλικο ζουμί, αλλά που ακόμη κι αν αποφασίσετε να τσεκάρετε, σίγουρα θα πρέπει να ρίξετε μια ματιά πρώτα σε θεωρίες όπως αυτή του Λακάν, αναφορικά με την "φάση του καθρέφτη", αλλά και την ουσία της "primal scene", αναφορικά με την ομαλή σεξουαλική ανάπτυξη ενός παιδιού.  Όσα περισσότερα διαβάσετε, τόσο πιο πολύ θα σας ανοιχτεί ο κόσμος της συγκεκριμένης ταινίας, και γιατί οχι, και πολλών ακόμη.  Και εγώ στο ψάξιμο είμαι.  Έχω δρόμο ακόμη....

Τι έμαθα από την ταινία: Έμαθα πολλά και διάφορα, τι να λέμε τώρα...


No trivia